Otwór jaskini ma kształt owalny, o szerokości 3,0 m i wysokości 1,8 m. Spąg w tym miejscu jest pokryty namuliskiem gliniastym z dużą ilością humusu.

Do jaskini schodzi się stromą i bardzo śliską, gliniastą pochyłością, otwartą od góry. W jej ścianie wschodniej, na głębokości około 7 metrów znajduje się ciasny i ślepy korytarzyk oraz obszerna choć płytka nyża. 9 metrów poniżej powierzchni znajduje się wejście do pochyłego korytarza. W jego stropie ukryty jest komin, wysoki na około 7 m. Znajdują się w nim ładnie wykształcone żebra naciekowe. Na korzeniach drzew przenikających do tego komina, uformowanych w charakterystyczne brody, wykształciła się martwica wapienna.

Korytarz po 8 metrach przechodzi w obszerną salę, długości 35 m i szerokości od 8 do 15 m. W zasadniczo płaskim stropie tej komory, zawieszonym na wysokości około 4 m, znajdują się duże nagromadzenia freatycznych kotłów wirowych. W północnej ścianie sali, po prawej od wejścia stronie, nad 3-metrowym progiem jest mała salka, w kształcie 1,5 m kieszeni. W końcowej części sali strop podnosi się znacznie, przybierając formę 10-metrowego komina.

Jaskinia powstała w wapieniach jurajskich. Dno jaskini zalega rumosz skalny, częściowo powstały w wyniku wietrzenia mrozowego ścian, oraz wielkie bloki wapienia. Pod północną ścianą znajdują się nieczynne ponory. Gliniasto-próchnicze namulisko występuje jedynie we wstępnej części groty. Szata naciekowa jest bardzo uboga; jedynie drobne stalaktyty można zobaczyć w paru miejscach.

Jaskinia, jako klasyczny przykład groty statycznie zimnej, była wielokrotnie przedmiotem badań mikroklimatycznych (m.in. Szymczakowski 1957; Łęski 1967, 1971; Skalski 1994). Warto zacytować uwagi końcowe z pracy Skalskiego: „Pod Sokolą jest jaskinią statycznie zimną, co wyróżnia ją spośród innych jaskiń Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. (...) Żyją tu troglobiontyczne i reliktowe bezkręgowce, wśród których są endemity. Te ostatnie reprezentują dwa neotroglobiontyczne chrząszcze z rodziny Catopidae: Choleva septentrionis gracilenta i Catops tristis infernus (Szymczakowski 1957,1959).(...) Pod Sokolą jest jedynym miejscem występowania w Polsce skoczogonka Onychiurus cf. alborufescens (Vogl.). Występuje w niej również izolowana, reliktowa populacja górskiego pająka Lepthyphantes monticola (Kulcz.), zaś w dolnej części komina wejściowego znajduje się izolowane i także reliktowe stanowisko kosarza Paranemastoma quadripunctatum (Perty).”

Wg tego autora „...w Jaskini Pod Sokolą znajdują się dwie wyraźne strefy termiczne; chłodna przy dnie, gdzie średnia roczna temperatura powietrza wynosi nieco powyżej 2°C, i ciepła pod kopułą stropową ze średnią roczną około 5°C...” 

Natomiast Łęski (1971) twierdzi, że „...w zimie chłodne powietrze swobodnie napływa do jaskini i zalega na dnie dużej sali przez cały rok. Powietrze ciepłe, z tego powodu, ma dostęp utrudniony do głębszych partii jaskini. Gromadzi się jedynie w podstropowej soczewce. W zimie panują tutaj temperatury dodatnie, podczas gdy dno wymarza całkowicie. Wilgotność względna waha się od 92 do 100% w zależności od opadów atmosferycznych.”. Każdej wiosny, kiedy topniejący śnieg przenika do groty, tworzą się duże skupiska lodowych nacieków.

Bardzo istotne są wnioski, wynikające z opracowania Skalskiego:

1/ Pod Sokolą należy do najciekawszych pod względem biologicznym jaskiń w Polsce...

2/ Jaskinia jest enklawą neotroglobiontów, endemitów i reliktów.

3/ Obniżona temperatura w istotny sposób wpływa na występowanie w omawianej jaskini bezkręgowców.

4/ Usytuowanie na północnym stoku, konfiguracja komory i jej izolacja polegająca na braku poza otworem połączeń z powierzchnią oraz zacienienie komina wejściowego przez drzewa sprawiają, że w Jaskini Pod Sokolą utrzymują się specyficzne warunki termiczne. Wycięcie lasu i otwarcie dodatkowych połączeń z powierzchnią spowodowałoby zmianę mikroklimatu tej jaskini. Światło sięga do początku sali.

W jaskini chronią się duże kolonie hibernujących nietoperzy. Należą one głównie do trzech gatunków - nocka dużego Myotis myotis, nocka Natterera Myotis nattereri i gacka brunatnego Plecotus auritus. Jest bardzo charakterystyczne, że ulubionym miejscem ich zimowania są kotły wirowe w stropie groty. Nietoperze te, od roku 1988, są objęte obserwacjami monitoringowymi przez współpracowników ISEZ PAN w Krakowie (Wołoszyn, Postawa 1992., Postawa i in. 1994).

Historia eksploracji

Bibliografia